Eliksiry

Kamień filozoficzny (łac. lapis philosophorum) - legendarna substancja od wieków poszukiwana przez alchemików. Grecki alchemik Zosimos z Panopolis określił ją mianem xerion ( arab. El Iksir, łac. elixir, pol. eliksir). Znany też jako tynktura (od łac. tingere = "farbować").

Poszukiwania kamienia filozoficznego zaczęły się ok. I wieku n.e., gdy zatrudnieni w egipskich świątyniach rzemieślnicy podejmowali próby tworzenia imitacji kamieni szlachetnych oraz cennych barwników. Dysponowali specjalnymi umiejętnościami, które trzymali w sekrecie przed innymi. Ich nastawienie do materii zdradzało cechy mitologiczne: uważali, że jest ona święta i ożywiona. Ponieważ należeli do stanu kapłańskiego, mieli dostęp do wiedzy hellenistycznej, znali grecką filozofię przyrody. Od Arystotelesa przejęli ideę, że materia składa się z materii (gr. hyle) i formy (ducha, gr.pneuma). O dziejach zstąpienia tego ducha w materię oraz o możliwości jej powrotu do Demiurga, z czym związane było uwolnienie od cielesności, nauczała gnoza, przeżywająca w Aleksandrii w II wieku okres prawdziwego rozkwitu.

Kamień filozoficzny - według alchemików od późnej starożytności - miał być substancją, za pomocą której metale nieszlachetne (na przykład rtęć, ołów) można by przekształcić w wyniku procesu transmutacji metali (łac.transmutatio metallorum) w metale szlachetne: złoto lub srebro. Znany był również jako Bazyliszek, sprawiał bowiem, iż rtęć krzepła, zamieniając się w złoto; określano go mianem Salamandry, ponieważ był niepalny; znany był też jako Kameleon, ponieważ człowiek, wpatrując się w niego, widział grę zmiennych barw (tzw. "pawi ogon", łac.cauda pavonis). Utożsamiano go z obojnaczym Merkuriuszem, ponieważ wyrażał całość, współistnienie sprzeczności (łac.coincidentia oppositorum): płci (bóg Merkury jest obojnakiem) czy stanów skupienia (rtęć, znana też jako merkuriusz, nie jest ani cieczą, ani metalem, lub jest i jednym, i drugim). Kamień filozoficzny był kwintesencją (od łac.quinta essentia, "piąta esencja"), czyli jednością czterech żywiołów.

Proces transmutacji kamieni nieszlachetnych - opus magnum (łac. "wielkie dzieło") alchemiczne - miał być możliwy dzięki dodaniu niewielkiej ilości kamienia filozoficznego (wyobrażanego sobie przez alchemików najczęściej w formie gęstego proszku). Proces ten trwać powinien siedem dni - tyle, ile trwało stworzenie świata - albo cały rok - tyle, ile trwa obieg cyklu naturalnego. Najczęściej trwał jednak całe życie alchemika. Produktem wyjściowym procesu mógł być dowolny pierwiastek, albowiem należało go sprowadzić do jego "pierwszej materii" (łac. prima materia), która w vas hermeticum (łac."naczynie hermetyczne", "alembik") poddawana była wieloetapowemu (najczęściej dziesięciostopniowemu) procesowi rozkładania, oczyszczania i utwardzania. Proces otrzymywania kamienia filozoficznego miał przebiegać w jaju filozoficznym.

Gdyby udało się odkryć taki kamień filozoficzny, za pomocą którego można by przekształcić wszystkie metale nieszlachetne w złoto, i to w dowolnej ilości, kamień ów uchodziłby za uniwersalny; gdyby jego moc ograniczona była do jednego tylko metalu, uchodziłby za partykularny.

Wedle legend kamień filozoficzny miał magiczne zdolności: można by z niego wytwarzać także eliksir życia (łac. elixir vitae), który zapewnia nieśmiertelność każdemu, kto go wypije.

Alchemia chrześcijańska uważała, że kamieniem filozoficznym jest Jezus Chrystus, stosując wykładnię o "kamieniu odrzuconym przez budowniczych, który stał się kamieniem węgielnym" (zob. Psalm 118, 22). W Tractatus aureus przypisywanym Hermesowi Trismegistosowi znajduje się stwierdzenie, że kamień filozoficzny do gnoju wyrzucony, podły, najpodlejszy - na równinie, w górach i w wodach (łac. in stercore eiectus... vilis et vilissimus). Motyw przemiany tego, co podłe, w to, co szlachetne - motyw sublimacji (łac. sublimatio - "wywyższenie", "uwznioślenie") to jeden z najważniejszych wątków przewijających się w opowieściach o procesie produkcji kamienia filozoficznego. Aurum nostrum non est aurum vulgi ("Nasze złoto nie jest pospolite") - stwierdza Rosarium philosophorum (w: Artis auriferae, t. 2, s. 220).

Jego stworzeniem zajmowało się wielu, m.in. Arnold de Villanova, Rajmundus Lullus czy Polak, Michał Sędziwój (znane jest jego dzieło dotyczące kamienia filozoficznego pt. Tractatus de lapide philosophorum). Jedynym, któremu się to udało, był Nicolas Flamel.